فلسفه در جهان اسلام

تاریخِ فلسفه در جهانِ اسلام

طرحِ درسِ اجمالی

حنیف امین بِیدُختی

Hanif.Aminbeidokhti@gmail.com

 

در اواخرِ سدۀ نخستِ هجری (هفتمِ میلادی)، زمانی که اروپا دورانِ به اصطلاح تاریکِ قرونِ وسطی را سپری می‌کرد، جهانِ اسلام تمدّنی پیشرفته بود که از اسپانیای امروزی تا آسیای مرکزی گسترش داشت. برخی از بزرگانِ تاریخِ فلسفه در این تمدّنِ رنگارنگ بالیده اند: از جمله فیلسوفانِ مسلمانی چون فارابی و ابن سینا، یا فیلسوفانِ یهودی مانندِ ابنِ میمون و ابنِ کمونة، یا فیلسوفانِ مسیحی چون یحیی بن عدی و ابنِ عبری و حتی فیلسوفانِ زرتشتی مانندِ بهمنیار و ابن زیلا. این دورۀ درسی می‌کوشد نوری بر چهره‌ها و دوره‌های برجستۀ فلسفه در جهان اسلام بتاباند. چنانکه مرسوم است آغازگاهِ این سنتِ دیرپا و زنده را جنبشِ ترجمه می‌دانند که به میانجیِ آن اندیشه‌ها و فرهنگ‌های غیرِ عربی از جمله، و مهم‌تر از همه، علم و فلسفۀ یونانی به زبان عربی برگردانده و پذیرفته شدند. درین دوره می‌کوشیم مروری داشته باشیم بر این که چگونه ایده‌های فلسفی در تاروپودِ و دستگاهِ فکریِ دین‌های وحیانیِ ابراهیمی بافته و پذیرفته شدند. در میانِ چهره‌هایی که درین دوره با آنها آشنا می‌شویم می‌توان به اینها اشاره کرد: کندی، ابو بکرِ رازی، فارابی، ابو یعقوبِ سجستانی، ابن سینا، سهروردی، ابنِ خلدون و ابنِ رشد. همچنین به واکنشِ ضدِّ فلسفۀ غزالی در برابرِ ابنِ سینا و نیز دیگر منتقدانِ ابنِ سینا نظری می‌کنیم. همچنین به این خواهیم پرداخت که فلسفه در جهانِ اسلام صرفاً به موضوعاتِ الهیاتی یا خداشناختی نپرداخته است. بلکه مانندِ فلسفۀ یونانی همۀ پهنۀ دانش‌های منطقی، ریاضی، فیزیکی (طبیعی) و متافیزیکی (ما بعد الطبیعی) را در برمی‌گرفته است.

برای درکِ بهترِ مطالبِ این درس بهتر است تصویری کلی از فلسفۀ یونانیِ دورانِ باستان (هلنی و هلنیستی) پیشِ چشم داشته باشیم.

گرچه نمی‌توان بیش از سیزده سده اندیشه‌ورزیِ فلسفی را در یک دوره ارائه کرد، در این دوره می‌کوشیم به دورنمایی از تاریخ و جغرافیای اندیشه‌های فلسفی در جهانِ اسلام دست یابیم. در پایانِ این دوره، فلسفه‌آموزان با شمّه‌ای از مهم‌ترین موضوعات و مسائلِ فلسفه در جهانِ اسلام آشنا خواهند شد. امّا مهم‌تر از هر چیز، خواهند دانست که درست مانندِ سنتِ فلسفیِ یونانی و لاتینی، در جهانِ اسلام نیز با یک فلسفه مواجه نیستیم، بلکه با «فلسفه‌ها» سروکار داریم. تنوع و کثرت ذاتیِ هر فرهنگ و تمدنِ بالنده‌ای است و این حکم بر جهانِ اسلام نیز صدق می‌کند.

 

در زیر طرحِ کلّیِ این دوره و مباحثی که به آنها اشاره می‌شود آمده است. این ترتیب و جزویات ممکن است در طیِ درس بازبینی شوند و تغییر یابند.

 

جلسه 1

درآمد: جغرافیای بحث؛ از عنوان تا موضوع(ها) و موضع‌ها؛

شخصیت‌های برجسته؛

فلسفه و الهیات؛

جنبشِ ترجمه.

 

جلسه 2

جنبشِ ترجمه؛

کندی و همکاران؛ نوافلاطونیان در زبانِ عربی؛

عقل و وحی؛ کندی و یگانگیِ خداوند.

 

جلسه 3

ابو بکرِ رازی؛ اخلاق به مثابهِ طبِ روح و روان؛ قدمای خمسه و راست‌کیشیِ اسلامی؛ نُبوّت.

 

جلسه 4

فارابی: جهان‌شناسی و فلسفۀ سیاسی؛ دین و فلسفه؛ اصیل و منحول از آثارِ فارابی؛ فارابی در دورانِ متأخّر.

 

جلسه 5

سعدیا گائون، ابو یعقوبِ سجستانی و ابنِ میمون: خدا و صفاتِ خداوند؛

فیلسوفانِ نامسلمان در جهانِ اسلام.

 

جلسه 6

بحث و گفتگو [از جمله، پیرامونِ موضوع‌های «عقل و وحی» و «خدا»].

 

جلسه 7

ابنِ سینا: فلسفه همه چیز را تبیین می‌کند؛

وجود و ماهیت؛

امکان و وجوب؛

فلسفۀ مشرقی؟

 

جلسه 8

روانشناسیِ فلسفی در ابنِ سینا؛ آزمایشِ ذهنیِ انسانِ معلق؛

ابنِ سیناییانِ منتقد.

 

جلسه 9

منتقدانِ ابنِ سینا: امام محمّدِ غزالی، امام فخرِ رازی؛ ابو البرکاتِ بغدادی، عبد اللطیف بغدادی؛ سهروردی.

 

جلسه 10

سهروردی؛

فلسفه در اندلوس (ابنِ طفیل، ابنِ باجّه، ابنِ رشد)؛

دین و فلسفه در ابنِ رشد؛

ابنِ خلدون و فلسفۀ تاریخ.

 

جلسه 11

سیاست و اخلاق در میانِ فلسفه‌نویسان؛

فلسفه در عصرِ صفوی: مکتبِ شیراز و مکتبِ اصفهان؛ ادغامِ فلسفه و کلام؛ میرِ داماد و «فلسفۀ اسلامی»؛ آقا رجبعلی و مکتبِ او؛ صدر الدین شیرازی و میراثِ او.

 

جلسه 12

بحث و گفتگو [از جمله، پیرامونِ موضوع‌های «علم و شناخت» و «ˮفلسفۀ اسلامی“ در زمانِ ما»].

جمع‌بندی.

 

منابع:

منبعِ اصلی برای تدریس: پیتر آدامسون، فلسفه در جهانِ اسلام: درآمدی بسیار کوتاه. ترجمۀ حنیف امین بیدختی و زرین مناجاتی. نشرِ شوند، 1398. (اصلِ انگلیسی: 2018)

 

دیگر منابع به تدریج معرّفی خواهند شد.